كوردو جوو، دوونەتەوەی خاوەن یەك چیرۆك

كوردو جوو، دوونەتەوەی خاوەن یەك چیرۆك

کورد جووکان ٢ میەلتەن لە دۆنیادا کە خالی هاوبەشیان هییە  هەر دۆکەیان رۆبەرۆی کۆکۆژیی بوونەتەوە 

رەنگە ئەو كوردانەی كە شارەزاییان نییە لە سەر مێژووی جوو بەڵێن ئاخۆ دەبێت ئەو چیرۆكە چی بێت كە هەریەكە لە كورد و جوو تێیدا هاوبەشن. هەروەها جووەكانیش رەنگە ئەوەندە شارەزاییان نەبێت و كە دیسانەوە هەڵوەستەیەك بكەن لەسەر ئەو جۆرە ناونیشانە.بەڵام من لێرەدا دەمەوێت هەردوو گەڵی كورد و جوو لە چەند شتێكدا بەیەكەوە كۆبكەمەوە كە بەتەواوی لەیەك دەچن.

ئەوەی كە زۆر كاری تێكردم، هەردوو فیلمی (Life is Beautiful) و (The Pianist) بوو كە هەردووكیان باس لە ئێش و ئازاری گەلی جوو دەكەن لەسەر دەستی نازییەكان لە جەنگی دووەمی  جەنگی جیهان دا.

فیلمی لایڤ ئز بیوتیفوڵ، باس لە هەوڵەكانی باوكێك دەكات بۆ رزگاركردنی كوڕەكەی لەیەكێ‌ لە كامپەكاندا (Concentration Camp) كە نازییەكان دروستیان كردبوو، ژمارەیەكی زۆر خەڵكیان راپێچی ئەو كامپەكانكرد بوو، كە ئەو بەندیانەی نیو كامپەكان زۆرینەیانی لە جووەكان پێكدهات. بۆیە كامپەكانی د رۆڵێكی گەورەی هەبووە لە هۆلۆكۆستدا. ئەو كامپانەیش بە كامپی مەرگ ناسراون.

هەروەها فیلمی پیانیست (The Pianist) باس لە رزگار بوونی پیاوێك دەكات لە یەكێك لە گیتۆكانی (كەڕەكی جوولەكە نشین) لە پۆلەندا دا. كە پیانیستیكی كلاسیكیی جووە و بە قەزاو قەدەر رزگاری دەبێت لە دەستی نازییەكان لە كاتی جەنگی دووەمی جیهان دا.

من لێرەدا نامەوێت باس لەو دوو فیلمە بكەم، بەڵكو ئیلهامی سەرەكی بوون بۆ ئەم نووسینەم و توانیم لەو دوو فیلمەوە دیارتین نەهامەتییەكانی گەلی جوو ببینم كە دەقاودەق وەك ئەو باروودۆخە ناهەموارەیە كە كوردی پێدا تێپەڕیوە. چونكە كاتێك حزبی بەعسی و سەدامی تەواوی گوندەكانی كوردستانی عێراقی رووخان، جگە لەوەش زیاتر لە سەدو هەشتا و دوو هەزار مناڵ و پیرو گەنج و ژن و پیاوی كوردی راپێچی كامپە سەربازییەكانی مەرگ كرد و ئەنفالی كردن. ئەوانەشی كەمانەوە لە ئۆردوگا زۆرە ملێكاندا نیشتەجێ‌ كران كە بریتی بوون لە چوار دیوار و هیچی تر. وەك من بەبیرم دێ‌ هەندێ‌ لە خانووەكان سەریان نەگیرابوون، یان بە واتایەكی تر هیچ هۆیەكی ژیان لە تەواوی ئەو ئۆردوگایانەدا نەبوو. واتە دەتوانم بەڵێم رژیمی بەعس و سەدام دوو جۆرە كامپی كردبووەوە بۆ كوردەكان: یەكێكیان ئەوەی لە جۆری نوگرەسەلمان و تۆپزاوا بوو لە باكوور و ناوەڕاستی عیراقدا، كە ئەوانەی چوونە ئەوێ‌ بە هەمان شێوەی كامپەكانەكانی مەرگ، كە نازییەكان دروستیان كردبوو، كوژران یان زیندە بەچاڵكران یان لەبرساو لە نەخۆشیدا مردن. بەڵام جۆرێكی دیكەی  ئۆردووگایان ئەو ئۆردووگایانە بوون كە خەڵكەكەی هەرچۆِنێ‌ بێ‌ لە دەستی ئەنفال رزگاریان ببوو، دیسانەوە حكومەتی بەعس، بەهەموو شێوەیە ئازاری سایكۆلۆجیی و جەستەیی دەدان. دواتریش بەتێرو تەسەلی دێینە سەر هەریەكەیان، كە بەزۆری خەڵكی ئەو ناوچانەی تێدا بوو كە ئێستا پێی دەلێن ناوچە جێ‌ ناكۆكەكان، یان ئەو شوێنانەی كە سەدام كردبوونی بە ناوچەی قەدەغەكراو بەبیانوونی پاراستنی ئەمنییەت، وەك ئۆردوگای شۆڕش لە نزیك چەمچەماڵ كە دەكەوێتە دووریی نزیكەی پەنجا كیلۆمەتر لەشاری كەركوكەوە، ئۆردووگای سەمود لە نزیك كەلار، كە ناوجەرگەی گەرمیانە. من لێرە بەدواوە دەچمە سەر بابەتێك كەهەریەكە لە گەلی كورد و جوو پێكەوە كۆدەكاتەوە و لوتكەی مەرگەساتەكانیان پێشان دەدا.

كەمپەكانی مەرگ بۆ جینۆسایدكردنی جوو:لێرەدا هەریەكە لە كەمپەكانی مەرگ یاخود ئەوەی پێی دەوتریت سەربازگەكانی دەسبەسەركرد و گیتۆ دەخەینەڕوو، دواتریش ئاماژە بەو ئوردووگایانە دەكەم كە بەعس بۆ كوردەكانی دروست كردبوو لەسەر شێوەی گیتۆكان، ئەمە سەرەڕای كامپەكانی مەرگ لە جۆری نوگرە سەلامان و تۆپزاوا.

مەبەست لە كەمپەكانی مەرگ (Death Camp) ئەو كەمپانە بوون كە نازییەكان دوای ئەوەی لەساڵی 1933 كە ئەڵمانیا دەسەڵاتیان گرتەدەست دەستیانكرد بە دروستكردنیان بۆ لە ناوبردنی جووەكان لەچوارچێوەی كارەساتی هۆلۆكۆستدا، ئەوانەیش بریتیبوون هەریەكە لە كەمپەكانی دەستگیركردن (Concentration Camp) و كەمپەكانی لەناوبردن (Extermination Camp). هەروەها دواتر لەجەنگی دووەمی جیهاندا لەتەواوی ئەو شێونانەی كە نازییەكان دەسەڵاتیان گرتبووە دەست، لە ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی ئەوروپادا دروستیان كردبوون. لە ماوەی جەنگی دووەمی جیهاندا زیاتر لە شەش ملیۆن مرۆڤ لەو كەمپانە دا لەناوبران. زۆربەی هەرە زۆریشیان جوو بوون، ئەمە سەرەڕای قەرەجەكان و ئەو سەربازە رووسیانەی كە لە جەنگدا گیرا بوون، هاوكات ئەوانەشی كە لە رووی عەقڵییەوە ناتەواو بوون. ئەو كردەوە دڕندانەیەش بەشێك بوو لە پرۆسەی جینۆسایدكردنی جوو، لە چوارچێوەی هۆلۆكۆستدا. كە واتە كامپەكانی مەرگ رۆڵێكی گەورەیان هەبوو لە هۆلۆكۆستدا.

ئەو كەمپانە بەشێوەیەك زۆر توندی سەربازی سەرپەرشتیی و چاودێریی دەكران. ئەوانەی كەتێدا بوون بەزۆر كاریان پێدەكرا. ئەوانەشی كە نەیانتوانیایە كاربكەن بەڕێگەی جۆراوجۆری دڕندانە و نامرۆڤانە دەكوژران، وەك تەقەلێكردن، بەكارهێنانی گازی ژەهراویی، یان بە دەرزی. هەروەها خەڵكانی ئەو كەمپانە، وەك ئاژەڵ، بۆ تاقیگەیش بەكاردەهێنران و تاقیكردنەوەی جۆراوجۆریان لەسەر دەكرا. ئەوانەشی كە لەبرسا و بەهۆی ئەشكەنجەدانەوە دەمردن، لە رێگەی میحرەقەوە، دەسوتێنران.

گیتۆ لە یادەوەریی جووەكاندا:

بەڵام هەرچی گیتۆ (Ghetto) كانە ئەو گەڕەكانە بوون كە جوولەكانی بەزۆر تێدا ئاخێنرابوون، لەچوارچێوەی سیاسەتێكی رەگەزپەرستیی دابوو كە ئەوانیش بۆ چەند سەردەمێكی جیاجیا دەگەڕێنەوە. كۆنترین گیتۆ لە مەغریب-ی موسڵماننشین دروستكرا بۆ جووەكان لەساڵی 1280 دا و بەزۆر جووەكانی تێكدا نیشتەجێكرا، كەناوی لێنرا میلاس (millahs). هەروەها لە سەدەی چواردە و پانزەیشدا لە ئەوروپادا بە بڕیاری پاپا لە ئیتاڵیا دروستكران، لە چوارچێوەی سیاسەتێكی دەمارگیریی. پاشان دوای ئەوە لە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا بەهەمان شێوە گیتۆ دروستكران. دواتر لەسایەی شۆڕشی فەڕەنسی و بزووتنەوە لیبراڵییەكاندا لە ئەوروپا و سەدەی نۆزدەدا گیتۆكان رۆخێنران، بەڵام لە سەردەمی جەنگی دووەمی جیهانیدا لەو وڵاتانەی كە لەژێر دەسەڵاتی هیتلەردا بوون دیسانەوە لە جاران زیاتر گیتۆكان دروستكرانەوە. ئەویش لە چوارچێوەی هەوڵەكانی نازییەكان بۆ جینۆسایدكردنی جووەكان.

كەواتە گیتۆكان بەیەكێ‌ لە یادەوەرییە پڕ مەینەتییەكانی جوو دێتە هەژمار كردن. كە لەسەر هاوشێوەی ئەم گیتۆیانە لە نیوەی دووەمی هەشتاكانی سەدەی رابردویشدا، حكومەتی حزبی بەعسی عەرەبی چەندین ئۆردووگای هاوشێوەی ئەوەی دروستكرد و ئەو كوردانەی بەزۆر تێدا نیشتەجیكرد كە بەقەزاو قەدەر رزگاریان بوو لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی بەدناودا.

كەمپەكانی مەرگ لەكاتی ئەنفال-دا بۆ جیۆسایدكردنی كورد:

بەهەمان شێوەی كامپەكانی مەرگ هەروەك لە پێشەوە ئاماژەم پێكردن لە كەلەكاتی پاكتاوكردن و جینۆسایدكردنی گەلی جوو، لەلایەن نازییەكانەوە لە چوارچێوەی هۆلۆكۆستدا دروستكرابوون، حزبی بەعسی عەرەبیش لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالدا چەندین كەمپی هاوشێوەی نازییەكانیان دروست كرد كە دەتوانم بەلێم لەو كردەوە دڕندانەو نامرۆڤانەیەدا ئیلهامی لە نازییەكانەوە وەرگرتبوو.

ئۆپەراسیونی ئەنفال بریتییە لە پرۆسەی جینوسایدكردنی كورد لە عێراقدا، لەلایەن حزبی بەعسی عەرەبییەوە، كە لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا ئەنجامیدا. ئەو كردەوەیەشی بە هەشت قۆناغ و بە بەرچاوی تەواوی عەرەبەوە ئەنجامدا  كە زیاتر لە 182 هەزار مرۆڤی كوردی بە دڕندانەترین شێوە لە ناوبردوو كردنییە ناو گۆڕە بەكۆمەڵەكانەوە.

ئەو كوردانەی كەلە ئەنفالدا دەستگیركران لەلایەن دەسەڵاتەكەی بەعسەوە بەكۆمەڵ لە چەند شوێنێكی جیاواز كۆ دەكرانەوە بەبێ‌ نان ئاو هیچ هۆیەكی ژیان، ئەمە سەرەڕای ئەوەی ژن و پیاو و منداڵەكانیان لێ‌ جودادەكردنەوە، دواتر هەندێ‌ لەو ئافرەتانەی كە دەستگیركرابوون وەك دیاریی بەخشرانە شێخە عەرەبەكان و هەندێكی دیكەیان فرۆشرانە یانەكانی وڵاتانی عەرەبی بۆ لەشفرۆشیی. هەروەها هەر لەنێو كەمپەكاندایشدا ئافرەت هەڵدەبژێردران و لەلایەن پیاوانی ئەمنیی بەعسەوە رووبەری دەستدرێژی سیكسیی دەبوونەوە. چەندین شایەتحاڵیش هەیە لەسەر ئەو كردەوانە.

ئەوانەی كە لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالدا دەستگیركران بۆ چەندین كەمپی سەربازیی ئامادە كراو بۆ ئەمەبەستە رەوانە كران، لەوانە تۆپزاوا لە نزیك كەركوك و نوگرەسەلمان و چەندین كەمپی هاوشێوەی دیكە، كە هاوشێوەی كامپەكانی مەرگی یەهوود بوون و بە لووتكەی نەهامەتی گەلی كورد دێنە هەژماركردن. دواتر تەواوی ئەو كەسانەی كە راپێچی ئەو كەمپانە كران بەدڕندانەترین شێوە خرانە ژێر خۆڵەوە. ئەو گۆڕە بەكۆمەڵانەی كە ئێستا لە ناوەڕاست و باكووری عیراقدا دەدۆزرێنەوە ئەو راستیی دەسەلمێنێت. شێوازی كوشتەنەكانیش بریتی بوون لە هەریەكە لە، كوشتن لەبرسا، بەنەخۆشیی مردن، مردن بەهۆی ئەشكەنجەدانەوە، گولەباران كردن، زیندە بەچاڵكردنی بەكۆمەڵەكان. هەندێك لەوانەی كە بەقەزاو قەدەر رزگاریان بوو كە من لەكەس و كاری خۆمەوە گوێم لێ‌ بوون، دەگێڕنەوەو دەڵێن:”ئەوانەی لەوێ‌ دەمردن رێگەیان پێنەدەداین كە بیاننێژین، بۆیە ناچار لەو بیابانە تۆزێ‌ لم مان دەدا بەسەریاندا و دوای كەمیك ئەندامەكانی لەشی ئەو مردووانەمان بەدەم سەگەكانەوە دەبینی.”

ئەوەی جێگەی نیگەرانییە ئەنزیمەی عەرەبی هەندێكیان بەئاشكرا دەستخۆشیان لەو كردەوانەی رژێمەكەی سەدام كرد و هەندێكیشیان بێدەنگ بوون، كە بێدەنگیش بۆخۆی لەو حاڵەتەدا نیشانەی رازیبوونە. لە هەمووی كارەساتتر هاووڵاتیان و رۆشنبیران و نوسەران و كەسانی ئاینی ئیسلام و رۆژنامەنووسان و ئەدبیانی عەرەب دیسانەوە خۆشحاڵی خۆیان بۆ ئەو كارەساتە دەربڕی و بەهەموو شێوەیەك لایەنگریی سیاسەتە نازییە-فاشییەكانی سەدام و بەعسیان دەكرد و هەندێكی دیكەیان بێدەنگ بوون. ئەوەش لای ئێمە عەرەبی لە تەواوی وڵاتانی عەرەبی خستە ژێر پرسیارەوە، كە بۆچی لەكاتێكدا بینیان گەلی كورد لە عیراقدا كە وەك خۆیان موسڵمانە ئەنفال دەكرێت و تەنانەت وشەیەكیش لەو بارەیەوە ناڵێن؟ هاوكات وڵاتانی دیكەی ئیسلامیش دیسانەوە بێ‌ دەنگ بوون لەبەرامبەر ئەو كردەوەیەدا، خۆ ئەگەر پاساویان ئەوەیە كە ئەوەكاتە ئەو كارەساتەیان ئاگا لێ‌ نەبووە خۆ ئێستا ئاگاداران كەچی هەر دەنگیان نییە. بەڵام لێرەدا نابێ‌ رۆڵی هەندێ‌ نوسەر و رۆشنبیری عەرەبمان لەبەرچاو نەبێت كە ژمارەیان زۆر كەمە، لەجۆری كەنعان مەكییە و دكتۆر مونزر لفەزل چەند رۆشنبیرو و نووسەرێكی دیكەی عەرەب. یەكێك لە نوێترین كاردانەوەی سلبیی رۆشنبیریی عەرەبیی بەرامبەر بەكورد ئەوە بوو، راپۆرتێك كە من وەك رۆژنامەنووسێك لە گۆڤاری (ئیسرائیل-كورد) بڵاومكردبووەوە و رۆژنامەی قودس لعەرەبیش وەریگێڕابووە سەر زمانی عەرەبی و داوی ئەوانیش لەدەیان سایتی دیكەی عەرەبی دابەزێنرا. بەڵام ئەو رستە و پەرەگرافانەیان لێوە رگێڕابووە عەرەبی كە خۆیان دەیانەوێ‌، خۆشیان ناونیشان و پێشەكییەكیان بۆی نووسی بوو كە پڕ بوو لە رق و كینە و شۆڤێنیزم و دەمارگیریی و نەتەوەپەرستیی…هتد لەبەرامبەر كورد دا. ئەمە لەكاتێكدا كورد هەمیشە هەڵوێستی ئیجابی هەبووە بۆچارەسەركردنی كێشەی فەلەستین و خوازیارین مافی خۆیان وەربگرن. سەرنووسەری ئەم رۆژنامەیەش بەڕێز عەبدلباری عەتوانە، كە جاری دیكەیش هەڵوێستی سلبی دیكەی هەبووە لەبەرامبەر گەلی كورد دا. بۆ نەموونە دەورووبەری دوو ساڵ بەر لەئێستایش هەر عەبدلباری عەتوان بوو، لەبەرنامەی (چد ئەلتار)، كە لە كەناڵی رۆتانادا پەخش دەكرا، كاتێك بێژەرەكە پرسیاری لێكرد ئایا لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردیدای لە باكووری عێراق؟ ئەویش لە وەڵامدا وتی نەخێر. ئەمەش دووفاقی هەڵوێستی ئەو نیشان دەدا كە لەولاوە داوای دروستكردنی دەوڵەتی فەلەستینی دەكات و وا نیشان دەدا كە دژی زوڵملێكراوانە، كەچی ئەو مافە بۆ كورد بە ڕەوا نابینێت، سەرەڕای ئەوەی كە دەشزانێ‌ دەسەڵاتی عەرەبیی عێراق دنیایەك نەهامەتی بەسەر كورد  دا هێناوە.

خزمێكی نزیكی خۆم بۆی باسكردم، وتی لەكاتێكدا كە خرابووینە ناو ئۆتۆمبیلە سەربازییەكانەوە و بەرەو كامپەكانی مەرگ دەبراین لەكاتی ئۆپەراسیۆنی ئەنفالدا، ئا لەو كاتەدا بەهەر شوێنێكدا تێپەڕبووینایە كاتێك عەرەبەكان دەیانبینین، بەكۆمەڵ، وەك خۆشحاڵیی دەربڕینێك هەلهەلەیان لێدەدا. من لێرەدا پرسیارێك دەكەم، ئایا ئەو ئەخلاق و ویژدانە لەكوێوە سەرچاوەی گرتووە لەكاتێكدا بزانی ئینسانگەلێك كە هاوئاین و هاو نیشتمانتن و دەبرێن بۆ كوشتن و زیندە بەچاڵكردن كەچی تۆ خۆشحاڵی دەربڕی؟! بۆیە لێرەدا بەگرنگی دەزانم كە هاووڵاتیانی یەهود و دنیا ئەو راستییانە بزانن كە ئاماژەمپێكردن. هەرچەندە ئەوەی باسم كرد تەنها دڵۆپێك بوو لە ئۆقیانووسێك.

ئۆردووگا زۆرەملێكان لە بیرەورەریەكانی كورددا:

لەكاتی كۆتاییەكانی ئەنفالی بەد ناویشداو لە نیوەی دووەمی هەشتاكانی سەدەی رابردوودا، حكومەتی بەعس دەستیكرد بە دروستكردنی چەندین ئۆردووگا كە ناوینان”گوندی هاوچەرخ”بوو. بەڵام چی گۆندێكی هاوچەرخ! ئەوانەی كە تەپێنرانە ئەوێوە بریتی بوون لەو خێزانانەی كە لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالدا بە قەزاو قەدەر رزگاریان ببوو، ئەوەیش دوای رووخانی گوندەكان و كردنیان بەناوچەی قەدەغەكراو. كەخۆیشم یەكێ‌ بووم لەوانەی كە بەقەزاوقەدەر لە ئەنفال رزگارم بوو و لەو ئۆردوگایانە نیشتەجێكراین.

ئەوانەی كە لەو ئۆردووگایانە بوون رووبەڕوی كێشەی كۆمەلایەتی و ئابوری و دەرونیی زۆر بوونەوە. چونكە ئەوان لە گوندەكانی خۆیان لەسەر كشتووكاڵ و ئاژەڵداریی دەژیان، بەڵام لەو ئۆردووگایانە تەنها لەنێو چواردیواری بێ‌ حەوشەی وشك و زڕ و بێ‌ ئاو و خراپی چاودێریی تەندروستیی و بێ‌ كاریی و بێ‌ خزمەتگوزاریی و هەروەها لەوپەڕی خراپیی باری ئابووریدا ژیانیان بەسەر دەبرد. ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە لەرووی ئەمنییەوە بەجدی چاودێری دانیشتوانەكانی دەكران. هەمیشە دەزگا ئەمنییە نامرۆڤەكان لە سەركوتكردنی دانیشتوانی ئەو كوردانەدا بەردەوامبوون. عادەتەن ئەو ئۆردوگایانە لە نزیك شارەكان دروست دەكران یان لەو شوێنانەی كە حكومەتی بەعسی عەرەبی دەستی بەسەریاندا دەرۆیشت و دەیتوانی زاڵبێ‌ بەسەریاندا لە هەركاتێكدا بیویستایە. لێردا دەتوانین ئەم جۆرە ئۆردوگایانە بە هاوشێوەی گیتۆكان ناوبەرین  كە بۆ جووەكان دروستكران.

لەوەی پێشەوە ئاماژەم پێ‌ كرد، وامان لێدەكات كە بگەینە ئەو ئەنجامەی كە كورد و جوو ببنە خاوەنی یەك حچیرۆكی هاوبەش. جگە لەوەش ئەگەر سەیربكەین زۆر جار كورد بەجوو دەشوبهێنرێت، هەربۆیە وەك دەبینین زۆربەی ئەوانەی كە رقیان لە جوو دەبێتەوە بەهەمان شێوە رقیشیان لە كورد دەبێتەوەو چەندین جار گویمان لێ‌ بووە كە بە ئیسرائیلی دووەمی ناو دەبەن.

سەرچاوە: گۆڤاری ئیسرائیل-كورد