ئیسرائیل لە نێوان گەمەی ئایین‌و سیاسەتدا

ئیسرائیل لە نێوان گەمەی ئایین‌و سیاسەتدا

باسكردنی عەلمانیەت لە ئیسرائیلدا جیاوازە لە هەر باسكردنێكی تری عەلمانیەت كەلە نێو نەتەوەكان‌و مەزهەبەكانی دونیادا دەكرێت، كە تێیدا ئەو دوو لایەنە هەمیشە لەدووبەرەی دژ بەیەكدا دەوەستن، چونكە لێرەدا كێشەیەكی تر هەیە كە ئەویش پەیوەندی نێوان بزووتنەوەی سیاسی‌و دەوڵەت و ئایینی جولەكە یە.

زۆربەی لێكۆڵەرەوەكان لەسەر ئەوە كۆكن كە زاراوەی عیلمانییەت بەمانای جیاكردنەوەی دین لەدەوڵەت دێت، لەكاتێكدا لەهیچ وڵاتێكی دونیادا پارتە عیلمانیەكان باسی ئایین لە پرۆگرامەكانیاندا ناكەن، كەچی لەئیسرائیل دا پێچەوانەی ئەمە دەبینرێت، دەوڵەت كە خۆی وەك بزووتنەوەیەكی لائیكی تەواو دەناسرێت، وە دامەزرێنەرەكەی (پیو دوور هرتزل)ە كە پیاوێكی جولەكە بووە، بەڵام لەواقیعدا وانییە، بەڵكو هەر لەسەرەتاوە ئەم بزووتنەوەیە هەوڵی كۆنتڕوڵكردن و بەكارهێنانی ئاینی جولەكەی داوە، ئەمەش وای لەم بزووتنەوەیە 
كردووەكە بە بزووتنەوەیەكی عیلمانی لە جۆرێكی بێوێنە دەركەوێت.

مەبەستی سەرەكی كۆكردنەوەی هەموو جولەكەكانی جیهان لەدەوڵەتێكی جولەكەدا، بۆ ئەم مەبەستەشیان (فەلەستین)یان هەڵبژارد، چونكە فەلەستین وڵاتی دێرینی زەوتكراوی یەهودیەكانەو لەوێوە تراژیدیای رابردویان دەستی پێكردبوو، ئێستاش بە پرەنسیپەكانی نەتەوە یەكگرتوەكان مافی خۆیان بوو لە وێدا بگیرسێنەوە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ هەندێك ئیعتیباراتی پەیوەست بە كلتوری ئاینی جولەكەوە، كە فەلەستین لەناو دڵی ئەم كولتورەدایە، وەك سەر زەمینی میعاد (ئەو سەر زەمینەی وادە دراوە بۆ جولەكە بێت) كە خوا پەیمانی بەگەلی جولەكە (گەلی هەڵبژێردراو) داوە كەدەوڵەتە چاوەڕوان كراوەكەیانی تێدا بونیات بنێن، هەر لەبەر ئەمەشە بزووتنەوەی كۆچ هەستا بەقۆرغ كردنی ئایین و كولتوری جولەكە بۆ گەیشتن بە ئامانجە سیاسییەكانی، سەرەرای ئەوەی سەران‌و كەسایەتییە دیارەكانی ئەم بزووتنەوەیە لەنمونەی بن جوریون و ماهیر هیچ كاتێك كەسانی ئایینی نەبوون، ئەمانەش وا دەكەن پێناسە كردنی بزوتنەوەكەیان وەك بزووتنەوەیەكی عیلمانی جێگەی مشت و مڕبێت.

لەلایەكی ترەوە، جولەكە ئایین پەروەرەكان (متدینین) دەستیان لەهەندێك ئامانج و بنەمای ئاینی جولەكە هەڵگرت، ئەویش لەبەر پاساو هێنانەوە بۆَ دروست بوونی دەوڵەتێكی جولەكە، تەنانەت گەر بێت و نیوە ئایینی و نیوە عیلمانیش بێت. كولتوری ئاینی جولەكە پێویست بوونی چاوەڕوانكردنی مەسیحی چاوەڕوانكراو (مەسیحی چاوەروانكراو) – بۆ ڕزگار كردنی گەلی جولەكە لە ئازارەكانیان – ڕادەگەیەنێت، هەر ئەویش دەبێت دەوڵەتە پەیمان پێدراوەكەیان بۆ دروست دەكات، بەم پێیە دروست كردنی هەر دەوڵەتێكی جولەكە پێش هاتنی ڕزگاركەری چاوەروانكراو بەجۆرێك لەبەزاندنی یاساكانی ئەم دینە دێتە ئەژمار. لەگەڵ ئەمەشدا كەچی زۆربەی جولەكە توندڕەوەكان، بەتایبەتی ئەوانەی لەئەوروپا دەژیان، بەشداریان كرد لە بونیادنانی دەوڵەتی ئیسرائیلیدا ، هەروەها بەردەوامیش لە پاڵپشتی كردنی ئەم دەوڵەتە تا ڕۆژگاری ئەمڕۆ.

تا ئێستا چەند بزووتنەوەیەكی ئایینی بچوكی وەك (ناتوری كارتا) دروست بوونی دەوڵَەتی ئیسرائیل لەپێش هاتنی ڕزگاركەر ڕەتدەكەنەوەو بەجۆرێك لەكورفرو دەرچوون لەدین حسابی دەكەن.

لەژێر ڕۆشنایی ئەو زانیارانەی سەرەوەدا، باس كردن لە دەوڵەت لەسەر بنەمای ئەوەی بزووتنەوەیەكی عیلمانی یان ئایینی ڕووتە شیكردنەوەیەكی پڕ مەترسیە لەڕووی لێكۆڵینەوەی زانستی یەوە، سەرەڕای ئەوەی یارمەتی دەرمان دەبێت بۆ ناسینی سنوری عیلمانیەت لەناو ئەو حیزبانەدا كەخۆیان عیلمانی دەزانن.

ناكۆكی نێوان عیلمانییەكان و ئایینییەكان

لەسەرەتایەكی زووەوە ناكۆكی لەنێوان عیلمانییەكان و ئایینییەكان لە ئیسرائیل دا پەیدابوو لەسەر پێناسەی ئەوەی جولەكە بەكێ‌ دەوترێت؟ حوكمەتی بنجورین لەساڵی 1958دا هەر لەسەر ئەم كێشەیە لەكار لابرا، وەلیژنەی زانایانیان بۆ چارەسەر كردنی ئەم گرفتە دامەزراند، كە تائێستاش هەر بەردەوامە لەدوای تێپەڕ بوونی نیو سەدە، ئەم كێشەیە ئێستاش ناوبەناو سەر دەردێنێت هەركاتێك لایەك لەم دوو هێزە هەستیان بە بەهێزی بەرامبەرەكەیان كرد، هەروەك ئەوەی (ئیهود باراك) هەوڵی چڕنوك كردنی تەوژمی ئایینی دا بەناچار كردنی كەسانی ئایینی بەخزمەتكردن لە ڕیزەكانی سوپادا، ئەمەش كاتێك بوو كەهەستی بە بەهێزی ئەو تەوژمە كرد، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نەیتوانی ئەو كارە بە ئەنجام بگەیەنێت و لەكۆتاییدا هەرەسی هێنا بەهۆی ئەو شێوە مۆزاییكییەی لە سیاسەتی ئیسرائیل دا بەدی دەكرێت.

عیلمانییەكان دەیانەوێت پێناسەیەكی فراوانتر بۆ كەسی جولەكە بكەن، بە جۆرێك ئەوانیش بگرێتەوە كە دایكیان جولەكە نیە (وەك ئایینییەكان پێناسەی ئەكەن) ئەمەش لەبەر ڕاكێشانی سەرنجی كەسانێكی زۆر لەوانەی دەیانەوێت بەرەو ئیسرائیل كۆچ بكەن، لەڕووی كرداریشەوە ئەم كارەیان سەركەوتنی بەدەست هێنا، چارەكێكی ئەو جولەكە كۆچكردووانەی كە لەیەكێتی سۆڤیەتی پێشووەوە بەرەو ئیسرائیل كۆچیان كردووە بەپێناسەی توندڕەوە ئایینییەكان جولەكە نین، وە هەندێك لەوانە بەهیچ شێوەیەك ناچنە چوار چێوەی جولەكایەتییەوە، وە هەمان شت بۆ (فلاشا) ئەوانەی لە ئەسیوبیا هاتوون ڕاستە.

عیلمانییەكان چەند پاساوێكی پراگماتی بۆ ئەم كارەیان دێننەوە، لەوانە كردنەوەی بوارێكی فراوانتر لەبەردەم كۆچێكی جولەكانەی بەربڵاودا بەبێ وردبوونەوەی ئایینی توندو تۆڵ، ئەمەش بۆ یەكسان كردنی باری دیموگرافی لەگەڵ عەرەبە فەلەستینییەكاندا، كە هەموو ئامادەكان ئاماژە بەوە دەكەن لەماوەی كەمتــر لە دە ساڵ ژمارەیان لەگەڵ جولەكەدا بەرامبەر دەبێت، هەرئەمەش پاساوی بنەمای ئەو كەسانەیە كە پێویستی دەستبەردار بوونی لەكەناری ڕۆژئاواو كەرتی غەززە ڕادەگەیەنن.

ڕەنگە ناكۆكی سەرەكی نێوان عیلمانییەكان و ئایینییەكان لە ئیسرائیل جیاكردنەوەی دین لەدەوڵەت نەبێت، وەك ئەوەی عیلمانییەكان لەهەموو شوێنێك داوای ئەكەن، بەڵكو تێكەڵ كردنی جولەكە ئایینییەكان بە‌وكۆمەڵگایە، وەدیاری كردنی سنوری دەسەڵاتی ڕەهاو زوڵم و زۆری ئەو هێزە دینیانە و گێڕانەوەی لاسەنگیە بۆ هاوكێشەی هێزەكان.

پارتە ئایینییەكان توانیویانە هێزێكی لەڕادەبەدەر بۆ دەزگاكانی خۆیان كۆبكەنەوە، ئەویش لەڕێگەی ناچار كردنی هەموو ئەو حوكمەتەی كەتێیدا بەشداربوونی بەدرێژایی كات بۆ گوێ گرتن لەداواكانیان، هەر لە هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتی كارو (لیكود)ەوە بیگــرە، وە زۆرێك لەحوكمەتەكان ناچار بەجێ بەجێ كردنی داواكانیان بوون، ئەویش بۆ مسۆگەر كردنی زۆرینەی دەنگەكان لە (كنیست)دا، شایەنی باسە هەر ئەم حیزبانە خۆیان بوون كە زۆربەی حوكمەتەكەیان ناچار بەدەست لەكار كێشانەوە كرد لەماوەی سێ دەیەی ڕابردوودا، كاتێك ئەو حوكمەتانە نەیانتوانی هەموو ئەو داوا زۆرانەی ئەوان جێ بەجێ بكەن، ئەو داوایانەی پارتە ئایینییەكان لەهیچ سنورێكدا ناوەستێتەوە، پێشتر ئەم پارتانە هەشتاو سێ (83) داوایان بەرز كردبووەوە كە تێیدا داوای دابین كردنی بودجەی تایبەتییان بۆ خوێندنگە ئایینییەكان دەكرد (كە لەژێر دەسەڵاتی وەزارەتی پەروەردەدا نیە) ئەمەش لەسەردەمی حوكمەتەكەی (ئیسحاق)دا بوو، ئە‌وكات پەنجا (50) لەم داواكاریانەیان بۆ دجێ بەجێ كرا.

عیلمانییەكانی ئیسرائیل لەهەوڵی تێكەڵاو كردنی ئایین پەروەرەكانن بە كۆمەڵگە، نەك كەنار خستنیان، بەڵام ئەوان ئەوە ڕەت دەكەنەوە كە تێكەڵ كەسانی عیلمانی و هەڵگری كلتورو ڕۆشنبیری ڕۆژئاوایی بن و زۆر داخراوو دوورە پەرێزن.

ژیانی سیاسی ئیسرائیل زۆرێك لەهێزی عیلمانی بەخۆوە بینیوە كە دەست تێوەردانی ئایینی ڕەت دەكەنەوە، نەك خودی ئایین، هەر ئەوانیش زۆرینە پێك دەهێنن، هەموو هێزە دینییەكان (20%)ی هاووڵاتیانی كۆمەڵگە پێك ناهێنن، كە ئەوانیش لەنێوان خۆیاندا دابەش بوون بەسەر ڕۆژهەڵاتی و ڕۆژئاوایی داو ناكۆكیەكی زۆر لەنێوانیاندا هەیە.

یەكێك لەپارتە عیلمانییەكان پارتی (شینویی) (گۆڕان)ە، كە لەیەكگرتنی كۆمەڵێك هێزە عیلمانی پێك هاتووە، وە لەهەڵبژاردنەكانی دوواییدا ناوبانگی دەركرد، وە توانی پانزە كورسی لە پەرلەمانی ئیسرائیلی (كنیست)دا بەدەست بهێنێت، ئەمەش پێشەكەوتنێكی چاوەڕوان نەكراو بوو، چونكە ئەو تەنها شەش كورسی هەبوو لە پەرلەمانی پێشوودا، وە هۆكاری سەرەكیش بۆ ئەم سەركەوتنە دەگەڕێتەوە بۆ حەزی زۆرینەی خەڵكی ئیسرائیل لە ڕزگاربوون لەدەست تێوەردانی پارتە ئایینییەكان بۆ ناو كاروباری دەوڵەت و بڵاوبوونەوەی ئازادییەكی زیاتر لەناو كۆمەڵگەدا، هەروەها بزووتنەوەی (شینویی) بەشداری كردنی لەحوكمەتی پێشوودا ڕەتكردەوە، چونكە ئامادە نەبوو لەگەڵ بزووتنەوەی (شاس)دا لەیەك حوكمەتدا بەشداربن، ئەمەش وای كرد كە ئەم بزووتنەوەیە لەناو چینی ڕۆشنبیــردا ببێتە جێگەیەكی باوەڕ، ئەو ڕۆشنبیــرانەی كە لەدەست تێوەردانی ئایین تەواو بێــزاربوون.

بەڵام هەر ئەم پارتەی ئێستا لەگەڵ پارتی (مفداڵ)دا كە پارتێكی ئایینی ڕۆژئاواییە لەیەك حوكمەتدا بەشدارن، هەر ئەمەش پاڵ بەزۆرێكەوە دەنێـت تا (شینوی) دژایەتی كردنی ڕۆژهەڵاتییەكان و هەروەها خۆپەرستی تاوانبار بكەن.

لەڕاستی دا بزووتنەوەی (شاس)، بزووتنەوەی جولەكە ڕۆژهەڵاتییە ئاینییەكانە لەبنەمادا، (شینوی) داوای بەرپاكردنی شارستانییەتێكی لیبڕاڵی ڕۆژئاوای دەكات لە ئیسرائیل دا، بەڵام تاوانیار كراوە بە دژایەتی كردنی ڕۆژهەڵاتییەكان وەك لەسەرەوە ئاماژەمان پێدا.

لەبابەت ئاشتی لەگەڵ فەلەستنییەكاندا، بزووتنەوەی (شینوی)هەڵوێستێكی ڕوونی نیە، ئەو داوای حوكمەتێكی دەكرد كە هەرسێ پارتی (كارو لیكود شینوی) لەخۆ بگرێت، بزووتنەوەیەكە زیاتر گرنگی بەكێشە كۆمەڵایەتییەكان دەدات، لەوانەش وەستاندنی باڵادەستی ئاین لە كاروبارەكاندا، هەر بۆیە تا ئێستا هیچ هەڵوێستێكی ئاشكرای بۆ كاروبارە سیاسییەكان پێ نیە، ئەم پارتە بە پارتێكی میانڕەو دادەنرێت لەم بوارەدا، سەركردەكانیشی هەڵوێستی زۆر جیاوازیان هەیە لەم بارەوە، هەیانە پشتگیری لە دەوڵەتێكی فەلەستینی دەكات و هەیشیانە دژایەتی دەكات.

چەپ و عیلمانییەت

هەریەك لەپارتی (كار)و پارتی (لیكود) بەشێوەیەك لەشێوەكان خۆیان بە عیلمانی دەزانن، هەروەها پارتی (میترس)ی چەپیش كە لە هەڵبژادنەكانی دواییدا شكستی هێنا خۆی بە عیلمانی دەزانێت، هەموو پارتێكی چەپ لە ئیسرائیل دا پێویستە عیلمانی بێت، بەڵام پێچەوانەكەی مەرج نیە ڕاست بێت، لە رابردوویەكی نە زۆر دووردا پارتێك بەناوی پارتی (تسومت) لەمەیدانی ژیانی سیاسی ئیسرائیل دا ماوەیەك بە دەركەوت، ئەم پارتە لەساڵی 1983دا لەلایەن جەنەراڵێكی توندڕەو بەناوی (ڕوفائیل ئیتیان) دامەزرا، ئەم حیزبە دروشمی: (زایۆنیستی تازەی جیاواز)ی بەرزكردبووەوە، ئەم پارتە سەرە ڕای ئەوەی عیلمانی بوو بۆ كاروباری ناوخۆو كۆمەڵایەتی، كەچی لەڕووی سیاسییەوە ئێجگار توندڕەو بوو بەشێوەیەك هەر جۆرە سازشێكی لەگەڵ فەلەستینییەكاندا بەدەر لەسنوری خود موختار ڕەت دەكردەوە، بەڵام ئەو پارتەش وەك زۆرێكی تری پارتەكانی سەر گۆڕەپانی سیاسی ئیسرائیل لەبەریەك هەڵوەشانەوەو نەما، ئێستا (تسومت) بوونی نەماوەو ئەندامەكانی پەیوەندیان كرد بە پارتی (لیكود)ەوە ئەو پارتە سەردەمانێك جێگەی توندڕٍەوە عیلمانییەكان بوو، بەڵام ئەو ڕۆڵەی لەدەست داو لەبەر چاو ون بوو.

كێشمە كێش و خوێنی جولەكە

لەساڵی 1986 بەر بەرەكانی نێوان عیلمانییەكان و ئایینییەكان گەیشتە لوتكە، ئەویش كاتێك بوو كە شەڕوو پێكدادان لەنێوان هەردوو لادا بەرپا بوو، تا گەیشت بەوەی خوێنی جولەكەی تێدا ڕژا (بە پێی دەربڕینی خۆیان)، ئەم كێشەیەش بەهۆی جیوازی بۆچوونی هەردوولا بوو لەسەر (دادگای دادپەروەری باڵا) كە ئایینییەكان بوونی ئەم دادگایەیان پێ قەبوڵ نەبوو، هەروەها دەربارەی حەرام كردنی ئیش و كار لە ڕۆژی (شەممە)داو خزمەت كردنی كەسانی ئایینی لەڕیزی سوپادا هەر بەردەوامە كە ئەوان ئەمەش ڕەتدەكەنەوە، وە پێداگری دەكەن لەسەر پێویستی بوونی سوپایەكی ئایینی تۆكمە بۆ بەرگریكردن لە خاكی (ئیسرائیل؟)، هەروەها تا ئێستا ناكۆكی بەردەوامە لەسەر بوونی دەستورێكی هەمیشەیی و سنورێكی دیاری كراو بۆ دەوڵەت وەك عیلمانییەكان داوای ئەكەن، یان ئەگەر بمانەوێت وردتربین زۆرێك لە عیلمانییەكان داوای دەكەن، بنجورین كاتی خۆی سیاسەتی سەردەمی ئێستا (سیاسە الوچع الراهن status quo)ی لەنێوان عیلمانییەكان و ئایینییەكاندا هێنایە كایەوە، ئەو هەڵسا بە هەڵپەساردنی ئەو كێشانەی لەنێوان هەردوو بەرەی عیلمانی و ئاییندا هەیە هەر لە هەبوونی دەستوورو سنورو دادگای باڵای خزمەت كردن لە سوپاداو پێناسەی جولەكە.

(د. عبدالوهاب المیسری) لێكۆڵەرەوە لەبواری زایۆنیستی دا دەڵێت: (ئیسرائیل كیانێكە كە تایبەتمەندی و یاسای تایبەت بەخۆی هەیە، كە زۆربەی ئاینییەكانی ئایینی نین و زۆربەی عیلمانیەكانیش عیلمانی نین)، ڕەنگە ئەم قسەیە زۆر ڕاست بێت ئەگەر بەجوانی لێی بكۆڵینەوە، زۆرێك هەن لەنێوان ئەم دوو تەوژمەدا، وە ئەم دوو بەرەیە لەسەرەتای دروست بوونی دەوڵەتی (عیبـــری)ەوە تا ئێستا چەندین جار لەیەك حوكمەتدا بەشدار بوونە.

(د. رشاد الشامی) لێكۆڵەرەوە لەبواری جولەكە لە لێكۆڵینەوەیەكی دا كە لەمانگی ئابی 1993دا بڵاو بووەتەوە، بەجوانی باس لەمە دەكات و دەڵێت: (سەرباری ئەوە جولەكەكان دەركیان بەگرنگی لایەنی دینی كردووە لە بزووتنەوەكەیاندا، سەرەڕای عیلمانییەت بوونی، ئەویش بۆ ڕاكێشانی سەرنجی جولەكەكان و دانی سروشتێكی ئایینی بە بزووتنەوەكەیان، بەڵام ئاین بەشێوەیەكی گشتی بەرتەسك كراوەتەوە).

(احمد حسن ابو نموش) لە لێكۆڵینەوەكەیدا بەناوی (لیبرالیەت لەئیسرائیل) هەوڵی داوە وەڵامی پرسیارە گرنگەكان بداتەوە دەربارەی عیلمانییەت لەدەوڵتی جولەكەدا بەشێوەیەك وایان لێ بكات كە بەهیچ شێوەیەك لە بزووتنەوە عیلمانییەكانی تر نەچێت، ئەو دەڵێت: (پێكهاتەی دەسەڵاتی سیاسی لە ئیسرائیل دا پێكهاتەیەكی تایبەتە، دەسەڵاتی سیاسی ئیسرائیل لەئەنجامی سیاسەتی نیشتەجێ كردنەوە هاتۆتە بوون، ئەمەش وای كردووە ئاكارە گشتییەكانی كۆمەڵگەی نیشتەجێ كراوی تازەی بەرجەستە بێت، ، ئاكاری تایبەتی جولەكەی وەرگرتووەو دواتر لەشێوەی دەوڵەتدا دەركەوتووە).

نەتەوە چەوساوەكەی مێژوو

(دایفد بن گوریۆن) زۆر دوور بووە لەدین داری و خۆی بە عیلمانی داوەتە قەڵەم، هەر زوو وتوویەتی: (ئەگەر ژیان بۆ حاخامەكانی جولەكە بەجێ بێڵین ئەوا تا ئێستا وەكو سەگی سەر لێشێواو بەهەموو جێگایەكدا دەگەڕان و خەڵكی تێیانیان هەڵدەدا). بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەوڵیی كونتڕوڵ كردن و خڕكردنەوەی كەسانی ئاینی دەدا، چونكە دەیزانی پێویستە كێشمە كێشمی نێوان ئەوان و عیلمانییەكان مەترسی گەورەی بەدواوەیە پێویستە بڵێین، عیلمانیەت بەمانا زانستییەكەی واتا جیاكردنەوەی ئاین لەدەوڵەت، زیان بە بەیاننامەی سەربەخۆبوونی ئیسرائیل دەگەیەنێت، وە لەگەڵ هەردوو یاسای گەڕانەوەو ڕەگەزنامەدا یەك نایەتەوە، لەوەش زیاتر زیان بەو بنەمایە دەگەیەنێت كە بزووتنەوەی زایۆنی و پاشانیش ئەو بنەمایەی دەوڵەتی ئیسرائیلی لەسەر دروست بووە، لەبەر ئەوەی ئیسرائیل شوێنی جولەكەیە لەهەر كوێ‌ نیشتەجێ بووبێت و ژیابێت وەك (أبو نموش) لە لێكۆڵنەوەكەیدا باسی دەكات.

گرفتی شوناس تا ئێستا لەناوەندی ڕۆشنبیرانی ئیسرائیل دا هەر بەردەوامە وە ڕەنگە تا ماوەیەكی درێژتریش بمێنێتەوە.

ئایا دەبێت دەوڵەتێكی جولەكە بێت و لەهەمان كاتیشدا دیموكراسی بێت، وە جولەكە بێت و عیلمانی بێت؟ وە ئایا جولەكە ئایینە وەكو هەیە؟ یا ئایینیشە نەتەوەیشە؟

سەرچاوە گۆڤاری ئیسرائیل-کورد

---------------------

مەولوود ئافەند: خەباتی سیاسی، مەدەنی‌و چەکداری لە رۆژهەلاتی کوردستان پێویستی بە نوێبونەوە هەیە
زیک بە مانگێکە هێزەکانی سوپای پاسدارانی کۆماری ئیسلامی هێرشکی بەرفراوانیان کردۆتە سەر سنوورەکانی هەرێمی کوردستان و بەردەوام تۆپبارانی ناوچە سنوورییەکانی نێوان ئێران و هەرێمی کوردستان دەکەن.
تا ئێستاش بەتەواوەتی روون نەبۆتەوە کە ئامانجی کۆماری ئیسلامی ئێران لەم هێرشانە چیە، لەهەندێک راگەیاندنەکانی ئێراندا وا باس دەکرێ کە سوپای پاسداران بە ناوی لەناوبردنی "پارتی ژیانی ئازادی کوردستان-پژاک" هێرشی کردووە بۆ ناوچە سنوورییەکان، بەڵام چاودێرە سیاسیەکان ئەم هەوڵانە بە جۆرێک فشار بۆ سەر حکومەتی هەرێم پێناسە دەکەن.
رۆژهەڵات تایمز هەوڵ دەدات لەم پەیوەندییەدا ڕای کۆمەلێک نووسەر و رۆژنامەوان و چالاکوانی سیاسی و مەدەنی وەربگرێت و مەسەلەی ئەم شەڕەیان لەگەڵدا تاووتوێ بکات، لە بەشی سێهەمی ئەم تەوەرەدا مەولوود ئافەند سەرنووسەری گۆڤاری ئیسرائیل-کورد بەشداری ئەم بابەتە دەکات. 
سەرەتا دەربارەی شەڕی نێوان پژاک و سوپای پاسداران کە لە ماوەی 10 ساڵی رابردوودا شەرێکی لەم چەشنە لە نێوان هێزێکی ئوپۆزیسیۆن و کۆماری ئیسڵامی نەبووە، لەوەڵامی پرسیاری ئایا ئەم شەڕە تەنیا دژی پژاکە یان هەموو بزووتنەوەی کوردی رۆژهەڵات دەگرێتەوە؟ مەولوود ئافەند رایگەیاند: "ئەم شەڕە شەڕی تەنیا مانگێک نییە بەڵکو دەیان ساڵە رژێمى کۆمارى ئیسلامى جاڕی ئەم شەڕە نەگریسەى داوە بەسەر نەتەوەى کورد، هاوکارى تورکەکان دەکات بۆ لێدانى باکورى کوردستان، هاوکارى تیرۆریستان و پارت و گروپەکانى عێراق دەکات بۆ لاوازکردنى پێگەى کورد لە عێراقی تازە و لێدانى ئەزموونى باشوورى کوردستان، هاوکارى سەربازى و هەواڵگرى و تەنانەت مادیی رژێمى بەعسی سوریا دەکات دژى گەلانى سوریا بەگشتى و نەتەوەى کورد بەتایبەتى، ئەمڕۆش ئەگەر سەیری ناوچەکە بکەین ئێران لە هەموو ئەو هاوکارى و هێرشانەى بۆ سەر کورد بچووک بۆتەوە سەر سنوورەکانى خۆی، ئەو سنوورە دەستکردانەى کە مافی هەموو گروپ و لایەنێکى کوردییە بە پەژاکیشەوە داواى تێکشکاندن و مافی نەتەوەیی کورد بکات لە رۆژهەڵات، کورد ئەمڕۆ وەک نەتەوەیەکى بندەست هیچ شتێکى نییە تا بیدۆڕێنێ و زەرەرمەند بێت تیایدا". سەرنووسەری گۆڤاری ئیسرائیل-کورد وتیشی:"ئێران زۆر شت هەیە لەدەستى بدات و بیدۆڕێنێ، ئەگەر ئێران ئەمڕۆ دەیەوێت خواردنى خۆى لەسەر خوانى کورد بڕازێنێتەوە ئەوا ئەو دەم چوو، چونکە ئێران دەخوازێت تەواوى تەنگەژە و پاڵەپەستۆ ناوخۆیی و دەرەکییەکانى بەسەر کێشەى رەواى کورددا ساغ بکاتەوە و کۆمەڵگاى مرۆڤایەتى پێ هەڵخەڵەتێنێ، هێزى کورد لە ئێران ئۆپۆزۆسیۆن نییە و ناچێتە خانەى ئۆپۆزیسیۆنەوە،چونکە ئەمە هاوکێشەى نێوان هێزى داگیرکەر و هێزى میللەتى بندەستە، ئەگەر لەماوەى دە ساڵی ڕابردوو شەڕ و پێکدادانى سەربازى رووى نەداوە ماناى ئەوە نییە هەردوو لا دەستەوەستان وەستابوون، بەڵکو بەدرێژایی ئەو دەساڵە هەمیشە شەڕێک لە ئارادابووە، چ شاڵاوەکانى لەسێدارەدان و رەشەکوژی و رەشبگیری و ترس و تۆقاندن و جینۆسایدى سپی، لە هەمان کات وەڵامى تەواوى ئەو دەستدرێژیانەش بەشێوازى جۆراوجۆر هەبووە، بەڵام لە ماوەى رابردوو شەڕی دەستەو یەخەى نێوان ئەم دوو هێزە تەنیا بە نووسین و گووتن بوو، بەڵام پەژاک بوو بە داینەمۆی هێز و تواناپێدەرى زیندوو کردنەوەى رۆحى شۆڕشگێڕ و شەڕڤانى لە رۆژهەڵات و بەم شەڕەش سەلماندى کە رابەرایەتى شۆڕشی پارتیزانى رۆژهەڵات دەکات و پەیامێکیش بوو بۆ پارت و لایەنەکانى رۆژهەڵات کە پێویستە خەبات بە هەمان زمان وەڵام بدرێتەوە نەک هێزى داگیرکەر لێمان بکوژێت و ئێمەش خەریکى شەڕی یەکتر و رەتکردنەوەى یەکتر و سووک کردنى یەکتر و بە فیڕۆدانى کات بین، ئەمەش مێژووێکى رەش و سپیە جا هەموو لایەنێک تێیدا رۆڵی خۆیان دەگێڕن، پەژاکیش ئەمڕۆ بووەتە واقعێکى بەرچاو لە نەخشاندنى ئەم مێژووە".
دەربارەی بێدەنگی لایەنە کوردییەکان بەتایبەتی کۆمەڵەکان و دیموکراتەکان کە خاوەنی هێزی چەکدارن و بەشێک نین لەم شەڕە، مەولوود ئافەند رایگەیاند؛ " پێشوو ئاماژەم پێیدا ئەم شەڕە نیو سەدەیە بەڕێوە دەچێت، بەڵام ئەمڕۆ پەژاک بەهەمان زمان وەڵامى داوەتەوە بۆیە بووەتە رۆژەڤى تەواوى میدیاکانى جیهان کە میدیا و کۆمەڵگاى ئێرانیش ناتوانێ بیشارێتەوە، دواى شەڕی هەشت ساڵەى ئێران لەگەڵ عێراق ئەمە یەکەمین گورزى کوشندەیە پێی دەکەوێت لە سنوورەکانەوە، پێشووتر موجاهدینى خەلق تەنگیان بە ئێران هەڵچنیبوو لە ناوەوەى ئێران، بەڵام ئەمڕۆ پەژاک تەنها بۆ داکۆکى و داخوازى نەتەوەى کورد لە پارچەى بەزۆر لکێنراو بە ئێرانەوە لە سنوورەکانەوە داواى خاکى داگیرکراوى کوردستان و ئازادى و سەربەخۆیی کورد دەکات لە رۆژهەڵاتى کوردستان، ئەگەرچی شەڕەکە بۆ سەر هەموو نەتەوەى کوردە بە باشوور و باکوریشەوە، بەڵام من نایبینم ئەم شەڕە بۆ سەر لایەنەکانى ترى گۆڕەپانى سیاسی رۆژهەڵاتى کوردستان بێ، چونکە ئەزموونى ئەم چەند ساڵەى رابردوو ئەوەى سەلماند کە مێژووى کار و خەباتى زۆرینەى لایەنە سیاسیەکان بووە لێکترازان و داواکارى بچووک و ریفۆرمیستێک کە تەواوکەرى خواستەکانى تارانە، ئەوکاتەى دوژمنەکەت شەڕی تۆى نەکرد ئەوا دۆستایەتیەک لە ئارادایە، ئەوکاتەش کە دوژمنەکەت لە تۆ رازی بوو ماناى وایە تۆ بە ئاراستەکانى ئەو لەبەرژەوەندى ئەودا دەجوڵێیتەوە.
سەرنووسەری گۆڤاری ئیسرائیل-کورد وتیشی: من دەپرسم: بۆچی دە ساڵ زیاترە ئێران هێرشی بۆ سەر هیچێ لەو لایەنانە نەبردووە تەنانەت چەند ئەندامێکى ئەو لایەنانە کە بە پەنجەى دەست دەژمێردرێن کەوتنە بەر شاڵاوە گەورەکەى لە سێدارەدان، هەڵوێستى پراکتیکى و فەرمى و جدى ئەو لایەنانە بۆ تۆپبارانەکان و هێرشەکان و رەشبگیری و رەشەکوژی و تەواوى سیاسەتە چەپەڵەکانى ئێران چی بوو..؟ من دەپرسم: ئایا تەواوى لایەنەکانى رۆژهەڵات دەتوانن ئامارێکى کار و چالاکییەکانى دژ بە رژێمى داگیرکەر بخەنە روو، هاوکات ئەو ئامارە بەراورد بکەن بە تەواوى ئەو کار و چالاکیانەى کە دژ بە یەکتر ئەنجامیان داوە چ لە میدیاکان و چ بە پراکتیکى..؟ 
مەولوود ئافەند جەختی لەوە کردەوە کە "بێدەنگ بوونى هەر لایەنێک لەم رۆژگارە بۆ ئەم پرسە نەتەوەییە زۆر روون و ئاشکرا شرۆڤە و رۆنکردنەوەکەى لەخۆیدا دیارە، بێدەنگیەکان خۆی لەخۆیدا ئەو پێناسەیەیە کە وەڵامى بەشی دووەمى پرسیارەکەیە، بەڵام تێڕوانینى من بۆ بیدەنگیەکەى ئەمجارە لە بەدەنگەوە هاتنى ئەم گرووپ و لایەنانەیە کە پێم باش بوو بێدەنگ بن لەوەى کە ئەمڕۆ وەک ئێرەییەکى پیسی سیاسی پەژاک تۆمەتبار دەکەن.
ناوبراو راشیگەیاند: من نە گووتەبێژی پەژاکم و نە ئەندامى ئەو لایەنەشم، بەڵام پەژاک لەماوەى رابردوو خۆی سەلماند کە بووە مایەى هیوا و ئومێدى گەلى چەوساوەى رۆژهەڵاتى کوردستان و ئینتیماى حیزبی بوونى تێکشکاند و ئینتیماى نەتەوەیی و نیشتیمانى لەنێو رۆحى رۆڵەکانى کورد زیندوو کردەوە لە رۆژهەڵاتی کوردستان و بوونی چاڵاکی پەژاک لە مەیدانی سیاسی رۆژهەڵاتی کوردستان وەک ئەمری واقیعی لێهاتووە و پەیویستە هێزەکانی تری رۆژهەڵاتیش ئەو راستیە ببین و ئینکاری نەکەن"
دەربارەی داهاتووی بزووتنەوەی کوردی رۆژهەڵاتیش مەولوود ئافەند رایگەیاند ":بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەبێ بگەرێنەوە بۆ قۆناغی 20 ساڵ لە کار و خەباتی سیاسی ڕابردووی هێزەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان بە گشتی تا قۆناغی پێش پرۆسەی ئازادی عێراق و هاتنی ئەمریکا و هاوپەیمانانی بۆ ناوچەکە،بەتایبەت ئەو هەڵومەرجەی کە بۆ کورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دروستبوو،کە ئەگەر ئەمریکا و هاوپەیمانانی هێرشی سەر عێراقیان نەکردبایە، رەنگە کورد بەتەنیا توانای روخانی ئەو سیستەمەیان نەبایە کە ساڵانێکی زۆرە خەبات و بەرخۆدانی دەکەن بۆ گەیشتن بە ئازادی و مافە بنەرەتیەکانی خۆی،مەبەستم هەمان روخانی سیستەمی بەعسە لە رێگەی ئەمریکاوە،خەباتی کورد لە پارچەی رۆژهەڵاتیش هەر لەو ئالیانسەدایە،بۆ نموونە دەتوانین باس لە سەرەتای دابەزێنی کۆمەلەکان و دیموکراتەکان بکەین لە شاخەوە بۆ کەمپنشینی و خەباتی ناو کەمپ،کە ئەویش بە رای من گەورەترین زەربەی لە خەباتی تەڤگەری ئازادیخۆازی گەلی کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستان داوە".
ناوبرا ئاماژەی بەوەش کرد کە " لە سەردەمی ئێستاشدا هەمان بۆچوون و خەیاڵی سیاسی سەرکردەکانی ئەو حزبانە لە ئارادایە لە مەسەلەی سیاسەتی چاوەرۆانیدا کات کووشتن و خۆبەخۆوە سەرقاڵکردن،دیارە شەپۆلێ گۆرانکارییەکانی ئێستا لە ناوچەکدا زۆر خێرایە و بەرنامەی و پرۆژەی ئەو پارت و لایەنانەش بۆ مەسەڵی خەباتی سیاسی و مەدەنی وچەکداری لە رۆژهەلاتی کوردستان پەیوەیستی بە نوێبونەوە هەیە،هەرچەندە بەشێکی زۆری ئەو لایەنانە ئێستا بوونەتە داکۆکیکاری خەباتی سڤیل لە رۆژهەلاتی کوردستان و خەباتی چەکداری بە هەموو شێوەیەک مەحکووم دەکەن،بەڵام ناکری خەباتی سیاسی و چەکداری وەک دوو فاکتەری دابراو لە یەکتر سەیر بکەین،ئەویش لەبەرامبەر دەسەلاتێکی دیکتاتۆری وەک ئێران کە هیچ بواری بۆ خەباتی مەدەنی نەهێشتۆتەوە لە ناوخۆ و دەبینین گەورەترین جووڵانەوی مەدەنی بەتوندترین شێوە سەرکوت دەکات و سەرۆک و ئەندامانیشی لە زیندانەکاندا ژیان بەسەر دەبن". 
سەرنووسەری گۆڤاری ئیسرائیل-کورد رایگەیاند: "خاڵیکی تر کە گرنگە لێرەدا باسی بکەم بەگشتی لە دروستکردنی هاوپەیمانی بەهێز لە ئاستی نێودەوڵەتیدایە،لە مەسەلەی هێزەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان ،کە پەیوەیستی بەجیدی کاری لەسەر بکەن و دەرگای پەیوەندییەکانی خۆیان لەگەل کۆمەلێک لە وڵاتانی خاوەن بڕیار بەسەر ئێرانەوە واڵا بکەن،هەر گۆرانکارییەک لە رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێراندا بەگشتی پەیوەندی هەیە بە فاکتەری دەرەکی و دەبێ لە ئێستاوە کار لەسەر دروستبوونی ئەو زمینەیە بکەن،چۆن قۆناغی ئێستا و رەوەشی ئێستای ناوچەکە بەگشتی لە بەرژەوەندی کوردایە لە هەموو پارچەکانی کوردستان و دەبێ تەڤگەری ئازادیخۆازی کوردیش لە رۆژهەڵاتی کوردستان قورسایی خۆی بخاتە سەر فاکتەری دەرەکی و لەو ناوەندەدا بەرژەوەندی گەلی کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستان ئەساس بگری،چۆن ئەو دۆخە ئالۆزی ئێستا لە ناو ئۆپۆزیسێۆنی ئێران بە گشتی و کورد بەتایبەتی هەیە،لە زۆر لایەنەوە بێ ئومێدی دروستکردوە لە ناو کۆمەڵگای رۆژهەڵاتی کوردستاندا".